Ba ngày qua 8-9-10/8/2020, cả nước tổ chức kỳ thi tốt nghiệp phổ thông trung học vất vả, căng thẳng chưa từng thấy trong bối cảnh dịch Covid lần 2 nghiêm trọng hơn, khó kiểm soát hơn rất nhiều. Vợ tôi phải trực tiếp đứa đón con trai đi tập trung nghe phổ biến quy chế, rồi ngày thi 1 và 2. Phải nói là rất công phu. Tôi bị vợ phàn nàn nhiều vì chưa quan tâm đúng mực đến kỳ thi PTTH này...

Thi phổ thông trung học

Xưa thi đại học vất vả hơn nhiều

Thực tế năm 1992, chúng tôi phải thi tốt nghiệp phổ thông trung học gồm 3 môn Toán - Văn - Nga. Rồi sau đó thi tiếp 3 hoặc 4 trường đại học. Đề hoàn toàn khác nhau. Đợt thi cách nhau một tuần. Và tôi phải tự đạp xe đến các điểm thi đại học Giao Thông ở Cầu Giấy, hay đại học Kiến Trúc ở Thanh Xuân trong những ngày hè tháng 6. Hồi đó làm gì có Grab hay bố mẹ đưa đón như bây giờ.

Điểm thi có học bổng loại C khoa Điện Tử Viễn Thông Đại Học Bách Khoa năm 1992 là 24.5. Hay khoá Tin học, có những năm điểm có học bổng là 26 ! Nhiều bạn rất đam mê, nhưng đã phải chọn khoá khác chỉ để không phải đóng học phí thực ra lúc đó rất thấp, mà học bổng cũng không cao, đủ mua 4 bát phở. Tuy nhiên có và mất học bổng khi đó là một khoảng cách khác biệt.

Có nhiều bạn thi đỗ đại học cả xóm làm cỗ linh đình không kém cỗ cưới là mấy. Còn bố mẹ tôi cũng không quá vui khi tôi vào đại học vì khi đó nhà tôi có một xưởng cơ khí, nếu tôi trượt đại học, bố tôi có thêm một công nhân tin cẩn, chấp nhận 0 đồng học nghề. Một bữa cơm mổ gà cũng khiến tôi bẽn lẽn vì đã làm được gì cho gia đình ngoài việc mười mấy năm chỉ ăn với học....

Bất kể điểm thi tốt nghiệp PTTH thế nào, sinh viên vẫn có thể học đại học

Năm 2020 nên gọi là năm Covid thứ nhất. Quan hệ Mỹ cùng đồng minh Úc, Anh - Trung liên tục đạt những mức độ căng thẳng. Các trường đại học Mỹ, Úc, Anh cảnh giác với những sinh viên, nghiên cứu sinh Trung Quốc, đối tượng chiếm tỷ lệ lớn trong các đợt nhập học các năm trước đó. Sinh viên học ở Úc, cụ thể là bang Victoria (đang là tâm dịch Covid) không thể đến lớp học trực tiếp mà phải học trực tuyến. Học phí không giảm. Rồi Trump từng ra quyết định không cấp visa vào Mỹ cho sinh viên chỉ học trực tuyến rồi đã phải thu lại quyết định nay vì nó đánh vào thu nhập của các trường đại học quá lớn.

Chưa bao giờ các trường đại học quốc tế và cả trong nước đối mặt với các thách thức lớn:

  • Tỷ lệ sinh viên nhập học giảm mạnh dẫn đến doanh thu giảm.
  • Nhiều môn học hoàn toàn có thể học trực tuyến miễn phí mà không cần đến trường học. Udemy, Udacity, Coursera....
  • Nhiều ngành đào tạo xong, không đảm bảo được việc làm cho sinh viên. Ví dụ sinh viên tốt nghiệp ngành hàng không, du lịch, quản lý khách sạn năm 2020 - 2021 sẽ xin việc ở đâu.

Nhiều trường sẽ có cách tuyển sinh riêng của mình, một số buộc phải hạ chuẩn. Tóm lại thi điểm thấp PTTH, những sinh viên vẫn sẽ nhận được rất nhiều lời mời học đại học. Tin tôi đi, đó là sự thật. Con trai tôi chưa thi PTTH đã có nhiều nhiều trường đại học nhận rồi, chỉ cần có IELTS 6. Nhưng rồi học xong sẽ làm gì, hãy từ từ đọc tiếp nhé....

Luôn sẵn sàng học kỹ năng mới, học cả đời

Trường học bản chất là doanh nghiệp kinh doanh giáo dục cung cấp kiến thức, kỹ năng, môi trường học. Còn tình hình kinh tế, doanh nghiệp và chính sinh viên mới quyết định sinh viên sẽ làm việc gì khi ra trường. Không có chuyện học gì, ra làm đúng nghề đó nữa.Trong một bài báo "Harvard lecturer: ‘No specific skill will get you ahead in the future’—but this ‘way of thinking’ will", một giảng viên Harvard khuyên rằng sinh viên phải kỹ năng tổng hợp, generalists, sẵn sàng học kỹ năng mới.

Điều đó có nghĩa là gì? Kiến thức học 4-5 năm trong trường đại học không đủ để bạn xin được việc. Càng có nhiều sinh viên học một chuyên ngành thì khi có biến động khủng hoảng thừa, thì số sinh viên sẽ chịu rủi ro mất việc làm nhiều nhất. Ví dụ như ngành tài chính, ngân hàng, du lịch, quản lý khách sạn, giao thông, vận tải, xây dựng. Ngược lại có những kiến thức, trường đại học chưa có môn học, nhưng thị trường lại rất cần, có thể chỉ trong ngắn hạn như kỹ năng làm YouTuber. Hai anh em tác giả VLog 1977 có đỗ Đại Học Sân Khấu Điện Ảnh đâu, nhưng những video clip của họ trên YouTube vẫn đem lại cho họ thu nhập rất tốt.

Xác định phải luôn cập nhật kiến thức mới để có thể xin được việc trong tình hình mới --> Học cả đời, cả đời học. Học nữa, học mãi. Bạn nhớ được khẩu hiệu nào thì nhớ, quan trọng là thực hành việc này liên tục và đừng bỏ ngang.

1977 Vlog gây sốt với video thứ 5, đạt 1 triệu view chỉ sau vài giờ
Có tốt nghiệp đại học điện ảnh đâu nhỉ

Trong biến động hãy chọn học nghề có khả năng tuỳ biến cao

Tôi lấy một vài ví dụ:

  • YouTuber cần phải có kỹ năng vi tính, quay video, hậu kỳ và tăng view trong kênh YouTube
  • Các nhân viên bán hàng giờ mà đi từng nhà, gõ từng mối quan hệ cá nhân để bán hàng thì không thể đạt doanh số. Vậy họ sẽ học kỹ năng viết nội dung số, thiết kế ảnh, lan truyền quảng cáo (viral marketing).... Thậm chí dùng các chiêu auto-marketing
  • Các cô kiểm thử phần mềm cũng nên thức tỉnh học lập trình test case tự động đi. Khi các công ty phần mềm cần cắt giảm nhân công kiểm thử thủ công để có thể chào giá cạnh tranh hơn
  • Các nhân viên ngân hàng thử nghĩ xem khi mọi người dân có thể thanh toán, chuyển khoản, mua, tặng qua ví điện tử trong ứng dụng di động thì vị trí, liệu công việc của các anh chị ở ngân hàng còn thuận lợi như trước?
  • Nhiều giáo viên dạy văn, toán, vật lý, thậm chí cả lập trình căn bản liệu có còn việc làm khi mà có một số giảng viên nổi tiếng đã làm giáo trình trực tuyến bán rất rẻ, có cả những web site tự động chấm bài...

Chính tôi vẫn luôn hỏi mình và các nhân viên "Giờ nuôi con gì và trồng cây gì em?". Rất trăn trở !  Trong khi chưa tìm ra câu trả lời tốt nhất, tôi thấy rằng hãy chọn học những nghề có khả năng tuỳ biến cao, kỹ năng liên tục thay đổi, thị trường rộng và còn đất để phát triển, cần sự sáng tạo, giải quyết vấn đề linh hoạt  và cần tạo ra rung động cảm xúc mà AI chưa có khả năng cạnh tranh hoặc chung sống được với AI, tự động hoá.

Theo những tiêu chí trên, thì lập trình phần mềm có lẽ vẫn là nghề "an toàn" đủ sức để bạn sinh tồn trong thế giới đầy biến động, bất ổn hiện này. Xem tiếp nhé.

Lập trình phần mềm là lĩnh vực rất rộng

Năm 1993, các sinh viên chỉ có 3 lựa chọn ngôn ngữ Pascal, Assembly và C, một hệ điều hành Windows 3.x. Thì 2020, có hơn 20 ngôn ngữ lập trình, 4 hệ điều hành (Windows, Linux, Mac, Embedded), hàng trăm các framework và rất nhiều lĩnh vực để làm (di động, web front end, web back end, AI, phân tích dữ liệu, IOT - tự động hoá, bảo mật). Chỉ riêng AI mới rộ lên độ 5 năm trở lại đây đã có quá nhiều lựa chọn, bài toán ứng dụng...

Most Popular Programming Languages 1965 - 2019 - YouTube
Danh sách những ngôn ngữ lập trình phổ biến

Lập trình không chỉ tạo ra phần mềm mà còn để phục vụ ngành quảng cáo, bán hàng. Tôi có một anh bạn chuyên viết những ứng dụng automation web để đẩy những rao vặt của anh ta trên một site ở Úc lên top 3 đến 7, không bao giờ cần lên top 1 và 2 để tránh sự chú ý. Và giờ anh ý đã có mua được vài cái nhà khá rộng ở Úc. Rồi một người bạn khác đang làm ứng dụng Cà Chua Ké để tạo ra những tài khoản Facebook ảo, giúp bạn lan truyền quảng cáo đến nhiều Facebook group nhiều hơn. Giờ nếu bạn vào những nhóm Facebook group đông thành viên, bạn sẽ mất chút thời gian để biết đâu là tài khoản của người thật, còn đâu là tài khoản của bot do người lập trình điều khiển. Ngành marketing giờ là cuộc chiến của các lập trình viên mũ xám, mũ đen hết cả rồi.

Trong lĩnh vực âm nhạc, các nhiều bạn biết nhạc sỹ trẻ Alan Walker với bài Faded, Alone... Các bạn có biết Alan Walker vốn học lập trình, trước khi chuyển sang sáng tác âm thanh điện tử. Và phần mềm sáng tạo âm thanh điện tử có thể tuỳ biến, trộn nhạc bằng viết mã,  với kiến thức lập trình, Alan Walker tỏ ra ưu thế hơn các nhạc sỹ đàn anh vốn chỉ sử dụng nhạc cụ thông thường.

Nào chuyển bất động sản nhé. Đây là một ngành phát triển quá nóng, với nhiều dự án ra mắt, rất cần bán nhanh để thu hồi vốn trả nợ ngân hàng. Làm sao để bán được?
Quảng cáo trên truyền hình, dán băng rôn quảng cáo, phát tờ rơi, tuyển nhân viên bán hàng đẹp trai, xinh gái để tư vấn khách hàng. Làm hết rồi, vẫn chưa hiệu quả. Đã thử áp dụng CNTT chưa? Tìm đúng tập khách hàng: có tiền, có nhu cầu, ở đúng khu vực tăng xác suất thành công lên vài chục lần. Tập khách hàng đó phải đào bới bằng những đoạn script viết bằng Python trên những những hội nhóm Facebook đó bạn ạ. Mình có anh bạn bỏ vợ, lập dị, đi làm bật sếp tanh tách, bực lên quát cả sếp, nhưng sếp vẫn phải nhẫn vì anh ý đào được thông tin có chất lượng nhất, đầy đủ nhất.

Thi tốt nghiệp phổ thông trung học rồi sẽ làm gì tiếp đây?

Tóm lại thế này các bạn ạ, các bạn cứ học đại học đi. Gia đình và xã hội vẫn cần bạn học đại học. Học tử tế, nghiêm túc, lĩnh hội những kiến thức bài bản.
Sau này khi ra mắt nhà gái, nhà trai, bố mẹ chồng/vợ thường sẽ có câu hỏi "thế cháu tốt nghiệp trường gì?". Không có bằng đại học, thì xác định phải có công việc lương tốt, sổ đỏ... để yên lòng các cụ. Nếu có học trường đại học, hãy ngó nghiêng xem trường đời họ đang dạy và học như thế nào, chứ đừng biến mình thành gà công nghiệp.

Học thêm kỹ năng CNTT sẽ luôn là đầu tư rất tốt. Bố mẹ tôi đã đầu tư cho tôi một chiếc máy tính AT 386 4Mb RAM, 40Mb ổ cứng năm 1993, với giá 830$ bằng một chiếc Honda Cub 70. Giờ tôi vẫn thấy đó là thương vụ đầu tư tốt, lợi nhuận hơn, tính thanh khoản cao hơn cả việc mua cả một mảnh đất 80m2 chỉ vài cây vàng, giờ xây lên đáng giá khoảng 1x tỷ.

Nếu bạn vừa thi tốt nghiệp phổ thông trung học, đang phân vân chưa biết bắt đầu học lập trình CNTT từ đầu như thế nào, đây là một số gợi ý.

  • 🙎🏻‍♀️Nếu bạn là nữ, hãy tham khảo chương trình này https://girls-learn-to-code.techmaster.vn/ . Đây là một hoạt động cộng đồng kêu gọi lập trình viên tình nguyện giảng dạy nhập môn CNTT cho các bạn nữ. Nữ tham gia ngành CNTT luôn có nhiều thiệt thòi về chế độ đãi ngộ và gặp nhiều khó khăn hơn so với các bạn nam. Do đó chương trình đào tạo nhập môn này hoàn toàn miễn phí để các bạn nữ tự đánh giá xem có nên theo ngành CNTT nghiêm túc trong thời gian 10-20 năm.
  • 🙎🏻‍♂️Nếu bạn là nam, hay bắt đầu những khoá học ngắn, khoảng 3 buổi một tuần để không ảnh hưởng đến việc học ở trường đại học của bạn. Những khoá học có lộ trình để nếu bạn học được khoá căn bản thành công thì có thể học tiếp lên khoá nâng cao. Trường hợp không thấy phù hợp có thể dừng lại coi như là một trải nghiệm nghề CNTT. Không nên đầu tư những khoá học dài đến 2 năm. Bởi khi bạn đi làm, bạn vẫn sẽ được được đào tạo lại theo framework, quy trình cụ thể của mỗi công ty. Hãy nhớ lại bài viết của giảng viên Harvard, "Harvard lecturer: ‘No specific skill will get you ahead in the future’—but this ‘way of thinking’ will". Khoá học "Nền tảng lập trình" 4.5 tháng được thiết kế giúp mọi đối tượng người học vừa tự trải nghiệm vừa tích luỹ những kỹ năng lập trình căn bản trước khi học chuyên sâu để đi xin việc.